Kara Ölüm (Veba Salgını) nasıl anlaşılır?

Kara Ölüm, Kara Veba ya da Büyük Veba Salgını. Veba salgını, Orta Çağ’da (1347-1351 yılları) Avrupa’da büyük yıkıma yol açan bulaşıcı bir hastalıktır. Salgına Yersinia pestis adı verilen bir bakterinin yol açtığı düşünülmektedir.

Veba, Asya ve Avrupa kıtalarında 200 milyon insanın ölümüne neden olmuştur. Dünyanın adeta sosyal temelleri değişmiştir.

Günümüzde Koronavirüsünün (Kovid-19) yine Asya’dan (Çin, Wuhan) dünyaya yayıldığını görünce, Mehmet Akif Ersoy’un “tarih tekerrürden ibarettir” cümlesi akla geliyor ister istemez.

Roma Katolik Kilisesi için de büyük bir darbe olan Kara Ölüm; Museviler, Müslümanlar, yabancılar, dilenciler başta olmak üzere azınlıklara zulmedilmesine yol açmıştır.

Benzer salgın hastalıkların Avrupa’ya her yeni nesille geri döndüğü düşünülür; etkileri 1700’lü yıllara kadar devam etmiştir. Bunların arasında 1629-1631 yıllarında gerçekleşen İtalya salgını, Büyük Londra Salgını (1665-1666), Büyük Viyana Salgını (1679), Büyük Marsilya Salgını (1720-1722) ve son olarak da 1771 Moskova salgını bulunur.

14. yüzyılda bu salgına “Büyük Ölüm” dense de, daha sonraki yıllarda “Kara Ölüm” olarak tanımlanmıştır. Bunun sebebi de, bu hastalıkta deri altı kanamalar yüzünden derinin siyaha dönmesidir. Aslında bu ad mecazi anlamda kullanılmış olup, “kara” burada kasvetli, sıkıntılı, kederli anlamına gelir.

Tarihî kayıtlara göre bu salgında kasıklarda şişmeler (bubo lar) meydana gelmekteydi. 19. yüzyılda Asya’da görülen veba hastalığında aynı belirti gözlemlendiği için 20. yy. başlarındaki araştırmacılar Kara Ölüm’ün Yersinia pestis adlı bakterinin yol açtığı, sıçan (Rattus rattus ) yardımıyla ve kemirgen pireler tarafından taşınan aynı hastalık olduğuna hükmetmişlerdir.

Veba Salgını Neden olur?

Yersinia pestis, Enterobacteriaceae ailesine mensup bir Gram negatif bakteri türüdür. Veba hastılığının üç türüne de (bubonik, pnömonik, septisemik) yol açar. Y. pestis tarih boyunca birçok pandemilere sebep olmuştur.

Veba salgını için risk faktörleri pire ısırıkları ile enfekte olan evcil kediler, kemirgenler, özellikle tavşan, sincap veya çayır köpekleri, fare, sıçan.

Veba salgını Belirtileri

Veba belirtileri, hastanın veba bakterilerine nasıl maruz kaldığına bağlıdır. Veba’nın farklı klinik formlar alabilir, ancak en yaygın olanı bubonik, pnömonik ve septisemiktir.

Bubonik veba: Hastalarda ani ateş, baş ağrısı, titreme ve halsizlik ve bir veya daha fazla şişmiş, hassas ve ağrılı lenf nodu (bubo adı verilir) gelişir. Bu form genellikle enfekte bir pire ısırmasından kaynaklanır. Bakteriler, bakterilerin insan vücuduna girdiği yere en yakın olan lenf nodunda çoğalır. Hasta uygun antibiyotiklerle tedavi edilmezse, bakteriler vücudun diğer bölgelerine yayılabilir.

Septisemik veba: Hastalarda ateş, titreme, aşırı halsizlik, karın ağrısı, şok ve muhtemelen cilde ve diğer organlara kanama gelişir. Deri ve diğer dokular siyahlaşabilir ve özellikle parmaklarda ve burunda çürüme görülebilir. Septisemik veba, vebanın ilk belirtisi olarak ortaya çıkabilir veya tedavi edilmemiş bubonik vebadan gelişebilir. Bu form, enfekte pire ısırıklarından veya enfekte bir hayvanın taşınmasından kaynaklanır.

Pnömonik veba: Hastalarda ateş, baş ağrısı, halsizlik ve nefes darlığı, göğüs ağrısı, öksürük ve bazen kanlı veya sulu mukoza ile hızla gelişen bir pnömoni gelişir. Pnömonik veba salgını, enfeksiyöz damlacıkların solunmasıyla gelişebilir veya bakteriler akciğerlere yayıldıktan sonra tedavi edilmeyen bubonik veya septisemik vebadan gelişebilir. Zatürre solunum yetmezliğine ve şoka neden olabilir. Pnömonik veba, hastalığın en ciddi şeklidir ve kişiden kişiye (bulaşıcı damlacıklar ile) yayılabilen tek veba türüdür.

17. yıl Roma’sında bu hastalıkla ilgilenen hekimlere (Veba Doktoru) adı verilirdi. Veba Doktoru olduğunun anlaşılması için şapka, özel gagalı maske, kostüm ve topuklu deri ayakkabı giyilirdi.

Komplikasyonlar

• Ölüm. Tedavi edilmeyen Veba yüksek ölüm oranına sahiptir.
• Kangren. kan akımı yavaşlayabilir ve doku çürümesi gerçekleşebilir. Damarlarda kan pıhtısı oluşabilir.
• Menenjit. Nadiren, veba beyin ve omuriliği (menenjit) çevreleyen zarların iltihabı neden olabilir.

Teşhis

Teşhis, hastadan, özellikle kandan veya şişmiş lenf bezinin bir kısmından numune alınarak ve laboratuvar testine tabi tutularak yapılır. Veba, hastalığın olası bir nedeni olarak belirlendikten sonra, uygun tedavi derhal başlamalıdır.

Kuluçka süresi (Enfeksiyon bulaşması ile belirtilerin arasındaki zaman) genellikle 2-8 gündür. Bu süre pnömonik veba için 1 gün kadar kısa olabilir.

Tedavi

Günümüzde modern antibiyotikler veba tedavisinde etkilidir. Acil tedavi olmadan, hastalık ciddi sorunlara veya ölüme neden olabilir.

Veba çok ciddi bir hastalıktır, ancak yaygın olarak bulunan antibiyotiklerle tedavi edilebilir. Aşağıdaki gibi güçlü antibiyotikler verilebilir:

• gentamisin
• Doksisiklin (Monod, Vibramycin, diğerleri)
• Siprofloksasin (Cipro)
• levofloksasin
• Moksifloksasin (Avelox)
• kloramfenikol

Bir hastaya ne kadar erken tıbbi bakım yapılırsa ve veba için uygun tedavi görürse, şansı o kadar iyi olur. Çok hasta pnömonik veba hastalarıyla yakın temasta olan kişiler değerlendirilebilir ve muhtemelen gözlem altına alınabilir. Kişisel temasın türüne ve zamanlamasına bağlı olarak önleyici antibiyotik tedavisi de verilebilir.

Önleme

Evinizin, iş yerinizin ve dinlenme alanlarınızın çevresindeki kemirgen yaşam alanlarını azaltın. Fırça, kaya yığınları, önemsiz, dağınık yakacak odun ve evcil hayvan ve vahşi hayvan yemi gibi olası kemirgen gıda malzemelerini çıkarın. Evinizi ve çevrenizi kemirgen geçirmez hale getirin. Cildinizle veba bakterileri arasındaki teması önlemek için potansiyel olarak enfekte olmuş hayvanlara dokunuyorsanız veya derisini giyiyorsanız eldiven giyin. Ölü hayvanların atılması hakkında sorularınız varsa, yerel sağlık departmanınızla iletişime geçin. Kamp, yürüyüş veya açık havada çalışma gibi aktiviteler sırasında kemirgen pirelere maruz kalabileceğinizi düşünüyorsanız kovucu sprey kullanın. DEET içeren ürünler cilde ve giysilere permetrin içeren ürünler giyilebilir (daima etiketteki talimatları izleyin). Pire kontrol ürünleri uygulayarak pireleri hayvanlarınızdan uzak tutun. Serbestçe dolaşan hayvanların veba bulaşmış hayvanlarla veya pirelerle temas etmesi daha muhtemeldir ve onları evlerine götürebilirsiniz. Evcil hayvanınız hastalanırsa, mümkün olan en kısa sürede bir veteriner hekime başvurun. Endemik bölgelerde serbest dolaşan köpeklerin veya kedilerin yatağınızda yatmasına izin vermeyin.